Over het grote gevaar van ik-loosheid

Sinds het begin van de coronacrisis houdt Rolf van Velthoven elke maand een stille protestwake voor het gebouw van de Tweede Kamer in Den Haag. Op donderdag 3 februari doet hij dit voor de 22ste keer. Ter gelegenheid daarvan schreef hij twee bijdragen, waarvan we vandaag de eerste publiceren.

Op 29 mei 2013 werd van regisseur Margarethe von Trotta de film Hannah Arendt in omloop gebracht. De film is gecentreerd rond de reactie van de filosofe Hannah Arendt tijdens het proces in Jeruzalem tegen Adolf Eichmann, de bedenker en uitvoerder van de fabrieksmatige vernietiging van Joden tijdens het nazi-regime.
Hannah Arendt, toen al hoogleraar in New York, was daar om voor The New Yorker verslag te doen van het proces.

De regie uit handen

In de film is mooi het moment in beeld gebracht waarop Arendt zich bewust wordt van hetgeen zij waarneemt: een gewone, gehoorzame ambtenaar, niet een monster, zoals menigeen op grond van Eichmann’s staat van dienst zou verwachten. Essentieel is voor haar ook de verdediging die Eichmann aanvoert voor zijn daden: het te berde brengen van alle mogelijke clichés, zoals dat hij gewoon zijn werk deed en dat hij loyaal was aan zijn opdrachtgever. Eichman had de regie over zichzelf, over zijn denken en doen, uitbesteed aan Hitler!

Het bracht Arendt tot haar bekende uitspraak over ‘de banaliteit van het kwaad’: om kwaad te doen aan mens en wereld, behoef je helemaal geen monster of duivel te zijn. Hiervoor zijn het samenkomen van twee omstandigheden voldoende, namelijk de afwezigheid van een zelfstandig, eigen, kritisch oordeelsvermogen én maatschappelijke omstandigheden die uitnodigen tot conformisme op grond van angst om af te wijken en op te vallen.

Wij hebben het in de persoon van Eichmann over een soort van ik-loos mens die zich onder de drukkende omstandigheden van het nazi-regime gewillig voegt naar wat van hem wordt verwacht. Eichman betoont zich loyaal aan zijn baas, Hitler, want wiens brood men eet, diens woord men spreekt. Met andere woorden, wanneer Eichmann als zijn baas Nelson Mandela had getroffen, dan had hij even trouwhartig en kritiekloos de daden gesteld die hem door Mandela zouden zijn opgedragen. Het resultaat hiervan zou echter zeer waarschijnlijk radicaal anders zijn geweest.

Dicht op de huid

Arendt is vanwege haar zienswijze zwaar bekritiseerd, want zij zou voor Eichmann begrip hebben getoond door hem niet als monster te beschrijven. Het tegendeel is waar: door Eichmann te beschrijven als een hele gewone doorsnee, gedachteloze en ik-loze man schaarde zij hem in de rijen van de hele gewone, gedachteloze mensen, de massa, en bracht zij de mogelijkheid van het doen van kwaad aan mens en wereld dicht op de huid van ieder van ons. Dat was de reden van de verontwaardigde reacties op Arendt’s zienswijze. Zij kwam met haar diagnose ieder van ons te nabij, want laat jij zien waar jij voor staat, wanneer de omstandigheden grimmiger worden?

Angst voor vrijheid

In 1952 verscheen bij uitgeverij Bijleveld de eerste druk van het boek De angst voor vrijheid van de psychiater en cultuurfilosoof Erich Fromm. In dit boek schetst Fromm dat de angst voor vrijheid, de angst tot het nemen en afleggen van verantwoordelijkheid door ieder individu voor haar/zijn daden in het leven, onherroepelijk leidt tot de vlucht in onvrijheid: in conformisme (aanpassen, wegduiken, onzichtbaar worden in de massa).

Het onderscheid tussen de gedachteloze en ik-loze massa en de individuele enkeling is prachtig in beeld gebracht in de film ‘Una giornata particulare’ van regisseur Ettore Scola uit 1977: twee personen – zij een huisvrouw en hij een homo – die beide er niet toe doen in het van masculine waarden doortrokken fascistische Italië van Benito Mussolini en die weg blijven van de massale verwelkoming bij gelegenheid van het bezoek van Hitler op 6 mei 1938 in Rome en elkaar persoonlijk, individueel ontmoeten en in elkaar de geestverwantschap herkennen.

Onze corona-werkelijkheid

De bovenstaande films en het boek van Fromm kwamen mij tijdens de afgelopen coronaperiode van 22 maanden telkens weer voor de geest: eenzelfde soort van dreigende maatschappelijk omstandigheid, nu in de vorm een ziekmakend virus én een overheid, die in haar publieke uitingen over het virus de angst onder de bevolking opstookt en zo de grote massa van gedachteloze en steeds banger wordende burgers ontvankelijk maakt voor manipulatie.

Nu heeft de macht altijd al de neiging om haar macht te bestendigen en te vergroten. Dit aspect is het dus niet dat mij zo verbaast. Wat mij – meer dan het coronavirus – angst inboezemt, is de volgzaamheid van het grootste deel van de bevolking. Hoe is het mogelijk dat zulke grote delen van de bevolking en van de volksvertegenwoordigers zich door angst laten verlammen en de ‘informatie’ van de zijde van de overheid voor zoete koek slikt en geen weg weet om de angst om te zetten in de moed tot het zelf doen van onderzoek, tot het zichzelf stellen van vragen, tot de moed tot waarheidsvinding, als dat nodig is zelfs tegen de drang tot ‘sensibiliseren’ van fractieleiders in?

Waar ligt de grond-oorzaak van deze gedachteloze ik-loosheid? Op welk punt moeten wij aangrijpen om deze treurige stand van zaken, dit gebrek aan innerlijke morele ontwikkeling, radicaal te veranderen naar één van vrijdenkende, in de binnen een democratie geldende waarden geïnteresseerde burgers?

Naar mijn mening is het onderwijs dit aangrijpingspunt. In een volgende bijdrage ga ik daar dieper op in.

Foto: John Angel

Gerelateerd

ANGST: bron van laffe volgzaamheid èn van moed

Waarheids- en Vrijheidstour: gesprekken over angst en wat te doen om die te overwinnen

Kernwaarden hebben onderhoud nodig

‘Alleen vanuit innerlijke vrijheid is het mogelijk om garant te staan voor de uiterlijke vrijheid’

Wil je een seintje per e-mail ontvangen bij iedere nieuwe posting op TransitieWeb?
Klik dan hier.

Wil je jouw reactie plaatsen bij dit artikel?

Ga dan met je cursor helemaal naar de bodem van deze pagina. Daar vind je een invulscherm. Je kunt daar je reactie intypen of inplakken. Het kan soms geruime tijd duren voordat je reactie zichtbaar is.
Als je reageert kun je ook instellen dat je een seintje krijgt bij nieuwe reacties en/of bij nieuwe berichten.